van Langendonck, Marie Barbe Antoinette Rutgeerts (1798 - 1875)

Marie Barbe Antoinette (Maria Barbara Antónia) Rutgeerts van Langendonck, dochter van Carolus Rutgeerts en Maria Philomène Josephine de Linée Rutgeerts, werd geboren op 7 oktober 1798 in Antwerpen. Op 8 april 1827 trouwde ze in haar geboortestad met Jean Remi Félicien Philippe van Langendonck (Leuven, 19.07.1799), die volgens haar achterkleinzoon Tácito, een militaire officier was en directeur van het Militair Hospitaal in Charleroi, maar in de trouwakte staat hij vermeld als ondernemer. Ze werd opgevoed en leefde in een burgerlijk milieu volgens de normen van die tijd, schreef Franse gedichten die onder andere gepubliceerd werden in de bundels Aubepines (1841) en Heures poétiques (1846).

In die periode emigreerden veel Europeanen naar Brazilië, aangetrokken door campagnes die de voordelen van de kolonialistische projecten uitgebreid beschreven. Ook de zonen van Marie van Langendonck verlieten Antwerpen, richting Colônia Harmonia, in Rio Grande do Sul, Brazilië, waar ze diensten zouden verlenen aan het project van de Franse vice-consul, graaf van Montravel. De Sociedade Montravel, Silveira e Cia., werd in 1855 door de keizerlijke regering goedgekeurd als een particuliere onderneming. Ze beloofde 1.440 kolonisten in de provincie Rio Grande do Sul te huisvestigen. Elke kolonist ontving een voorschot van 15.000 réis, afhankelijk of ze ouder of jonger waren dan 12 jaar, alsook een lening van 57 contos de réis. De onderneming van Montravel huurde in Zuid Brazilië uitgestrekte terreinen om er tijdelijk haar kantoren te vestigen en onderdak te bieden aan Europese kolonisten.

En ook mevrouw van Langendonck, inmiddels weduwe, besloot om het comfortabele leven dat ze in België leidde vaarwel te zeggen, en vertrok, samen met haar zonen, op 30 april 1857, met de brik Amanda, naar de haven van Rio Grande, in Brazilië. Op 9 juli arriveerden ze, en met een andere boot vaarden ze naar de hoofdstad Porto Alegre waar ze een tiental dagen verbleven en verschillende autoriteiten bezochten. Men raadde haar af om naar het binnenland verder te reizen maar mevrouw van Langendonck zette door en na een vermoeiende reis met kano's en muilezels die verschillende dagen duurde, arriveerde ze in de Colônia Harmonia. Ze vestigde Marie zich in Santa Maria de Soledade, een gebied dat overeenkomt met het huidige São Vendelino, Harmonia en enkele districten van Carlos Barbosa, zoals Santa Clara Baixa.

Haar verblijf in de oerwouden van Rio Grande do Sul inspireerde haar tot het publiceren van een zeer levendig en kleurrijk verhaal dat in 1862 in België uitgegeven werd onder de titel Une colonie au Brésil: récits historiques, in Antwerpen bij uitgeverij L. Gerrits. Het boek werd meer dan 100 jaar later, in 1990, vertaald in het Portugees en gepubliceerd in Campinas. Het kreeg twee heruitgaven, één in 2002 door Editora Mulheres, in Florianópolis, en een andere, in 2008, in België, gebaseerd op de originele versie, door Editions Biliki.

Het verslag van Mme van Langendonck beschrijft de spanningen tijdens de overtocht met honderden Duitse emigranten, haar tocht om de kolonie te bereiken, alsook haar ervaringen als kolonist. Aan bod komt het ontbossen en plantklaar maken van het terrein, de maïs- en bonenplantages, het samenleven met andere kolonisten, indianen en slaven, de gevaren van het leven in een geïsoleerd en nog steeds wild gebied. Ze beschrijft ook de moeilijke economische situatie in Europese landen waar de armoede mensen dwong hun geluk in Amerika te beproeven.

De Belgische uitgever beschrijft in het voorwoord Pourquoi avons-nous décidé de publier un tel livre? verschillende redenen voor de heruitgave:

Omdat België deze donkere periode lijkt te willen verbergen: de ellende van de armsten, de zeer hoge belastingen voor de middenklasse..., maar ook omdat het geschreven werd door een vrouw, en historische reisverslagen door vrouwen zijn zeer zeldzaam zelfs van iemand afkomstig uit een burgerlijk milieu; de regio Rio Grande do Sul is onbekend bij Europeanen. Volgens de beschrijving van mevrouw Van Langendonck waren het eigenlijk bootvluchtelingen: arme Duitsers en Belgen die Europa ontvluchtten in de hoop op een beter leven in Brazilië, en aan wie de Belgische Staat paradijselijke beelden verkocht [...] Dit maakt het werk actueel want ook vandaag migreren velen in de hoop op een beter leven.

Na twee jaar Rio Grande do Sul keerde Marie alleen terug naar België, maar in 1863, gedreven door het verlangen haar kinderen terug te zien, maar ook door heimwee, vertrok ze terug naar Brazilië, waar ze verbleef tot aan haar dood in 1875, in de gemeente Arroio Grande.

Madame van Langendonck is een zeldzaamheid. Ze publiceerde dichtbundels, schreef reisverhalen en kronieken, correspondeerde met politiekers en kunstenaars, en dit in een tijd waarin de plaats van vrouwen in het openbare leven erg beperkt was. Als intellectueel leefde ze in het oerwoud, met een schoffel in de hand en een jaguar als huisdier. Overdag werkte ze in de velden, verjaagde slangen en 's nachts las ze en schreef ze haar dagboek. Toen ze de kolonie verliet, werd ze ontvangen als een dame uit de high society in de salons van de hoofdstad van de provincie, Porto Alegre, of in de hoofdstad van Brazilië, toen Rio de Janeiro.

Voordat ze naar België terugkeerde, bezocht zij de Braziliaanse keizer Dom Pedro II, aan wie ze haar indrukken van het koloniale project rapporteerde. Het Keizerlijk Museum van Petrópolis bewaart tientallen brieven die mevrouw Van Langendonck naar de keizer en Dona Teresa Cristina heeft gestuurd.

• Letras de Hoje, Porto Alegre, v. 50, n. 4, p. 452-462, out.-dez. 2015
• Estudos Feministas, Florianópolis, 16 (3): 1061-1071, setembro-dezembro 2008
• Uma Belga na colônia: Madame van Langendonck

Aan Mevrouw Van Langendonck werd een hoofdstuk gewijd in het boek "Raízes belgas, trajetórias brasileiras: Oito mulheres belgas e suas jornadas no Brasil"